Η Πομπηία ήταν πόλη της νότιας Ιταλίας, κοντά στη σημερινή Νάπολη. Χτίστηκε τον 5o – 6o αιώνα πχ στις ακτές της Καμπανίας στους πρόποδες του Βεζούβιου, κοντά στη Ρώμη. Η Πομπηία έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων και είχε επηρεαστεί πολύ από τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Η τοποθεσία της και το κλίμα της ήταν περίφημα, πράγμα που την έκανε ένα από τα καλύτερα θέρετρα της αρχαίας Ρώμης. Πολλοί πλούσιοι Ρωμαίοι είχαν χτίσει πάνω στους σκεπασμένους με αμπέλια λόφους της, όμορφες εξοχικές επαύλεις, τις οποίες στόλιζαν με διάφορα έργα τέχνης.
Το 62 μ.Χ. έγινε ένας σφοδρότατος σεισμός, που συντάραξε όχι μόνο αυτή την ωραία και πλούσια πόλη αλλά και τις γειτονικές πόλεις, το Ηράκλειο (Ερκουλάνουμ), την Οπλοντίδα και τις Σταβίες. Αλλά ο σεισμός αυτός δεν ήταν παρά το προμήνυμα για την ολοσχερή καταστροφή της. Στα μέσα του Αύγουστου, του 79 μ.Χ., μετά από μια φοβερή έκρηξη του Βεζούβιου, η Πομπηία, η όμορφη, ακμαία και πλούσια πόλη της Καμπανίας στην Ιταλία, σκεπάστηκε απ’ τη λάβα και τη στάχτη του ηφαίστειου και καταστράφηκε ολοσχερώς.
Αμέσως μετά την έκρηξη του ηφαιστείου η Πομπηία και οι άλλες πόλεις δέχτηκαν ένα καταιγιστικό κύμα ηφαιστειογενών υλικών. Κάποιοι κάτοικοι εγκατέλειψαν αμέσως την πόλη με μεγάλη ταχύτητα, χωρίς να προλάβουν να περισώσουν τα προσωπικά τους αντικείμενα. Έτσι μπορούμε να δούμε πού έτρωγαν, πού μαγείρευαν και τι μορφή είχε η κοινωνική τους ζωή.
Η διαφυγή προς την θάλασσα ήταν αδύνατη λόγω της λάβας, ενώ όσοι έμειναν στα σπίτια τους εγκλωβίστηκαν σ’ αυτά και πέθαναν είτε από ασφυξία, είτε από το θερμικό σόκ ή από την κατάρρευση των οικιών τους. Δυο ημέρες μετά, η Πομπηία και οι άλλες τρεις γειτονικές πόλεις είχαν καλυφθεί από τέφρα πάχους 6 μέτρων. Όσοι από τους κατοίκους δεν έφυγαν, τα πτώματά τους τυλίχτηκαν από την τέφρα.
Μετά από ανασκαφές, οι αρχαιολόγοι την βρήκαν θαμμένη σε βάθος 6 – 7 μέτρα κάτω από τη σημερινή επιφάνεια της γης. Η πόλη περιβαλλόταν από τείχος μήκους 3.500 μέτρων και είχε 8 πύλες. Το σχήμα της πόλης ήταν ωοειδές και είχε έκταση 161 στρεμμάτων. Είχε δρόμους ευθύγραμμους, πλάτους 6 – 8 μ. Το κέντρο ζωής και της κίνησης της πόλης ήταν η Αγορά, οι τρεις πλευρές της οποίας πλαισιώνονταν από διάφορες ελληνορωμαϊκές στοές. Από τα άλλα κτίσματα της πόλης αξιόλογο ήταν το συγκρότημα των λουτρών, που διέθετε τέλειο σύστημα διαμερισμάτων, με ζεστά και κρύα νερά. Διασώθηκαν, προστατευμένες απ’ τη φθορά του χρόνου, όλες οι πλούσιες επαύλεις, με τις πολυάριθμες τοιχογραφίες τους, η αγορά, οι πολυάριθμοι ναοί, το μικρό και το μεγάλο θέατρο, οι αψίδες, οι κρήνες, τα καταστήματα, τα ιδιωτικά σπίτια.
Στην Πομπηία εκείνο που τράβηξε την προσοχή ήταν τα ανθρώπινα σώματα. Εκμαγεία παραγεμισμένα με γύψο, τον οποίο οι αρχαιολόγοι έχυσαν μέσα στις κοιλότητες που είχαν αφήσει τα σώματα στη στερεοποιημένη ηφαιστειακή λάβα. Έτσι φαίνεται ανάγλυφο το σώμα, οι πτυχώσεις από τα ρούχα, ακόμη και οι εκφράσεις του προσώπου. Η αγωνία του θανάτου, η γενναία και ανώφελη προσπάθεια των ανθρώπων να γλιτώσουν, ο τρυφερός τελευταίος εναγκαλισμός τους που απαθανατίστηκε στον γύψο. Διασώθηκαν λεπτομέρειες που μας δείχνουν τον ξαφνικό θάνατο της πόλης, από την καθημερινή ζωή που διακόπηκε απότομα. Άνθρωποι που έτρωγαν ξαπλωμένοι στα ανάκλιντρα, άνθρωποι που πνίγηκαν απ’ τις αναθυμιάσεις προσπαθώντας να ξεφύγουν απ’ το φριχτό θάνατο.
Στην Πομπηία βρίσκεται ίσως το αρχαιότερο αμφιθέατρο που ιδρύθηκε την περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Συγκεκριμένα κατασκευάστηκε το 80 π.Χ. από Ρωμαίους στρατιώτες οι οποίοι ήταν εγκατεστημένοι στην πόλη. Αρχικά χρησιμοποιήθηκε για μονομαχίες και στη συνέχεια όπως τα περισσότερα οικοδομήματα αυτού του είδους άρχισε να συμπεριλαμβάνει περισσότερους τύπους δημόσιων θεαμάτων. Όπως γίνεται αντιληπτό και μέσω του ονόματος, το σχήμα του αμφιθεάτρου είναι συνήθως ωοειδές αφού προκύπτει από την νοητή ένωση δύο (ημικυκλικών) θεάτρων αρχαιοελληνικού τύπου.
Το 1831 ανακαλύφθηκε σε αρχαιολογικές ανασκαφές ψηφιδωτό του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην έπαυλη του Φαύνου στην Πομπηία και φιλοξενείται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολι. Το ψηφιδωτό κατασκευάστηκε το 150-100 π.Χ. περίπου. Ο άγνωστος καλλιτέχνης χρησιμοποίησε περίπου ενάμισι εκατομμύριο έγχρωμες ψηφίδες, οι οποίες είναι τοποθετημένες ανά τόξα. Το πολύτιμο έργο τέχνης κοσμούσε άλλοτε το δάπεδο της ιδιωτικής έπαυλης κάποιου ευπόρου ή κάποιας πλούσιας οικογένειας. Το μωσαϊκό απαθανατίζει μια σκηνή μάχης μεταξύ των στρατιωτών του Αλέξανδρου και του Δαρείου. Στα αριστερά κυριαρχεί η μορφή του έφιππου Αλέξανδρου, επάνω στον Βουκεφάλα. Φοράει τον θώρακά του, ο οποίος είναι διακοσμημένος με το γοργόνιο της μέδουσας.
